Wat is een dierexperiment?

Iedere proef waarbij een gewerveld dier wordt gebruikt voor het beantwoorden van een wetenschappelijk (of andere bij de wet omschreven vraag) waarbij er kans is op ongerief voor het dier. Ongerief hoeft niet per se pijn te zijn. Ook stress, eenzaamheid, ziekte en ondergaan van narcose zijn vormen van ongerief. De mate van dit ongerief is een belangrijke factor bij de overwegingen rondom het verlenen van toestemming voor een dierproef.

Worden dierproeven alleen voor biomedische doeleinden uitgevoerd?

Op het Nederlands Herseninstituut wel. Dit betekent overigens niet dat ieder experiment direct toepasbare resultaten op zal leveren. Om goede medische behandelingen te ontwikkelen is het van belang dat we zo goed mogelijk begrijpen hoe bepaalde onderdelen in het gezonde menselijk lichaam werken en wat er precies mis gaat bij diverse ziekten en aandoeningen. Ook door het doen van fundamenteel biomedisch onderzoek naar specifieke hersenfuncties komen we stapje voor stapje dichter bij belangrijke medische doorbraken.

Is het moreel aanvaardbaar dierexperimenten uit te voeren?

Alle dierexperimenten die gedaan worden zijn er uiteindelijk op gericht om het leven van mensen te verbeteren. Of dit moreel aanvaardbaar is hangt af van de vraag of een mensenleven meer waard is dan een dierenleven. Deze inschatting is heel persoonlijk, maar voor mensen die dierexperimenteel onderzoek doen is dit zo. Dit betekent echter niet dat een dierenleven voor de onderzoekers geen waarde heeft. Het dierexperiment is geen doel op zich, maar een noodzaak om belangrijke onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. De onderzoeker draagt hierbij de verantwoordelijkheid voor het welzijn van de aan het onderzoek deelnemende dieren. Er wordt daarom binnen het Herseninstituut veel energie besteed aan het optimaliseren van de leefomstandigheden van de proefdieren. Dierexperimenten mogen alleen worden uitgevoerd wanneer ze zijn beoordeeld door een dier experimenten commissie(DEC). De DEC geeft zijn advies aan de vergunninghouder van de KNAW die besluit of hij dit advies overneemt en toestemming geeft voor de uitvoering van de proef.

Zijn er grenzen aan wat je kunt doen binnen een dierproef?

Absoluut. Het leven van een dier is waardevol en we hebben als mens niet het recht om daar zomaar van alles mee te doen. Alleen als het onderzoek heel belangrijke kennis oplevert en belangrijk is voor het welzijn van de mens, en als er geen mogelijkheden zijn de onderzoeksvragen zonder dierexperimenten te beantwoorden kan toestemming verleend worden voor het doen van dierexperimenten. Hieraan gaat een uitgebreide evaluatie vooraf door de dierexperimenten commissie waarbij wordt gekeken of aan de diverse strenge wettelijke voorwaarden wordt voldaan en of het belang van het onderzoek opweegt tegen het ongerief en het aantal proefdieren dat nodig is.

Wie bepaalt of een dierproef uitgevoerd mag worden?

De onderzoekers bepalen dit niet zelf. Allereerst vind een wetenschappelijke toetsing plaats van het experimentele plan om na te gaan of de doelen realistisch zijn en een waardevolle aanvulling zijn op bestaande kennis. Vervolgens toetst een dierexperimenten commissie (DEC) of de onderzoeksdoelen belangrijk genoeg zijn om een dierexperiment voor uit te voeren en of er geen mogelijkheden zijn om 1) het experiment zonder dieren te doen, 2) met minder dieren uit te voeren, en 3) op een manier te doen waarbij de dieren minder ongemak ervaren. Alleen als aan al deze voorwaarden is voldaan zal de DEC een positief advies aan de vergunninghouder geven. Pas na toestemming van de vergunninghouder kan het experiment van start gaan.

Hebben dierproeven wel zin? Zijn dieren en mensen niet te verschillend?

Er zijn zeker belangrijke verschillen tussen mensen en dieren, maar ook tussen dieren onderling. Op mensen gericht dieronderzoek kan dus ook niet zomaar met iedere willekeurige diersoort worden uitgevoerd. Er zal per onderzoeksdoel een zorgvuldige afweging gemaakt moeten worden of een dierexperiment voor de mens relevante resultaten op kan leveren. Er zijn natuurlijk ook heel veel overeenkomsten tussen de biologie van mensen en dieren, met name in de functie van diverse organen. Voor functioneel biomedisch onderzoek kunnen we soms al heel veel leren van onderzoek aan eenvoudige wormen, maar voor onderzoek aan complexe hersenprocessen zijn soms ook experimenten met apen nodig. Er zal echter altijd gekozen worden voor het ‘eenvoudigste’ dier waarmee een vraag beantwoord kan worden.

Zijn er geen alternatieven voor dierexperimenten?

Zodra er betrouwbare alternatieven voor specifieke dierproeven beschikbaar zijn mogen deze dierexperimenten niet meer worden uitgevoerd. Hoewel er hard gewerkt wordt aan het ontwikkelen van zulke alternatieven zijn ze nog lang niet voor alle doeleinden beschikbaar. Computermodellen worden bijvoorbeeld pas nuttig als ze de biologische situatie accuraat nabootsen. Voor problemen waarbij er voldoende kennis is van de de onderliggende biologie worden deze modellen veelvuldig toegepast, maar er zijn ook vraagstukken waar eenvoudigweg de kennis over de preciese functie ontbreekt om een betrouwbaar computermodel te maken.

Kunnen de experimenten niet op mensen gedaan worden?

De vertaling van onderzoeksresultaten naar de mens gaat het makkelijkst als de onderzoeken ook in mensen zijn uitgevoerd. Soms is het inderdaad mogelijk dit te doen en in die gevallen gebeurt het ook. Technologische vooruitgang in hersenscans heeft het bijvoorbeeld mogelijk gemaakt om sommige hersenprocessen in mensen te bestuderen. De details van hersenfunctie op het cellulaire niveau waar bijvoorbeeld medicijnen hun werk doen kan op deze manier helaas nog niet worden bestudeerd. Hiervoor zijn invasieve experimenten nodig die ethisch gezien niet op mensen gedaan kunnen worden. Onder de eerder genoemde strenge voorwaarden kan zulk onderzoek wel met proefdieren plaatsvinden en hiervoor blijven dus dierexperimenten nodig.

Is medische vooruitgang ook mogelijk zonder dierproeven?

Jazeker. Er vind ontzettend veel onderzoek plaats met computermodellen, mensen en weefselkweken, ook op het Nederlands Herseninstituut. Hiermee kunnen al heel veel vragen worden beantwoord. Veel biologische systemen zijn echter aanzienlijk ingewikkelder als ze zich afspelen in een levend dier in plaats van in een petrischaaltje of een computersimulatie. Om de cruciale stap te kunnen maken naar de mens zullen bepaalde processen vaak ook op het complexe niveau van het hele organismen moeten worden bestudeerd. Medische vooruitgang zonder dierproeven is dus wel mogelijk, maar als we er voor kiezen geen dierproeven meer te doen zullen we moeten accepteren dat de medische vooruitgang wel veel langzamer zal gaan. Daarbij is het zeer de vraag of we er de complexe situatie van bepaalde ziektebeelden dicht genoeg mee kunnen benaderen om daadwerkelijk tot oplossingen te komen. In de huidige situatie vinden alleen dierproeven plaats als er echt geen andere mogelijkheden zijn om belangrijke vragen te beantwoorden.

Is fundamenteel wetenschappelijk onderzoek niet gewoon ijdele nieuwsgierigheid van de onderzoeker?

Nieuwsgierigheid is voor een wetenschapper een noodzakelijke eigenschap. Zonder nieuwsgierigheid geen ontwikkelingen. Maar wetenschappers doen geen dierexperimenten voor de lol. Zij zouden hun resultaten liever via alternatieve mogelijkheden verkrijgen. Helaas zijn voor veel experimenten nog geen alternatieven. Op het Nederlands Herseninstituut is onze nieuwsgierigheid vooral gericht op de manier waarop onze hersenen ons lichaam aansturen en complexe gedachten en gedragingen genereren. Deze nieuwsgierigheid heeft echter wel altijd een functie en voordat er toestemming wordt verleend voor een dierexperiment zal altijd de vraag gesteld worden 'Waarom wil je dat weten en wat hebben we er aan?'. Alleen als deze vragen goed beantwoord kunnen worden zal er mogelijk toestemming worden verleend voor het onderzoek.